Nhân giống điều bằng phương pháp hữu tính thông qua việc trồng trực tiếp từ hạt là một trong những phương pháp tạo ra cây điều mới. Phương pháp này có những ưu và nhược điểm nhất định. Sau đây là kỹ thuật nhân giống hữu tính cây điều.
Tuyển chọn cây điều mẹ
Người ta tuyển chọn cây điều mẹ theo những chỉ tiêu cụ thể sau:
- Loại cây lùn với tán dày đặc, đâm cành mạnh và có tỷ lệ nhánh bên sinh sản hoa cao.
- Giai đoạn chưa thành thục ngắn, pha ra hoa ngắn hơn và độ chênh lệch giữa nhị và nhụy nhỏ nhất.
- Cây điều mẹ phải có tuổi 15 - 25 năm, năng suất thu hoạch đạt 15 kg hạt/năm.
- Trong một chùm trung bình phải có 4 - 5 quả, hạt điều có kích cỡ trung bình (125 - 150 hạt/kg), vỏ mỏng hình dạng đẹp và trọng lượng riêng cao.
(Tài liệu "Package of Practices for Cashew" do "Central plantation crops research Institute" Kerala Ấn Độ xuất bản tháng 12 năm 1982)
Cũng có thể tuyển chọn cây điều mẹ theo những chỉ tiêu sau:
- Tuổi cây: chọn cây điều trên 10 tuổi, có năng suất trung bình 10 kg hạt/năm.
- Tán lá: chọn cây điều có tán lá dày đặc, có ít nhất 5 nhánh trên 1 cành chủ.
- Hoa tự: phải có ít nhất 60% nhánh ra hoa, thời gian ra hoa phải tập trung trong vòng 30 - 60 ngày. Tỷ lệ hoa lưỡng tính trên một chùm hoa ít nhất là 10%.
- Số quả điều trên chùm phải có ít nhất là 5 quả/chùm.
- Kích thước hạt: hạt điều có kích cỡ trung bình, số hạt trong 1kg là 120 - 150 hạt.
- Phần nhân điều sau khi đã bóc vỏ phải chiếm tỷ lệ từ 25 đến 30% trở lên.
(Tài liệu kỹ thuật "sản xuất và chế biến điều" của Dự án nghiên cứu và phát triển cây điều UNDP/FAO/VIE/85/005 (1989))
Xử lý hạt giống
Khi thu hoạch hạt điều giống
Chỉ thu hái hạt điều làm giống từ những cây mẹ đã tuyển chọn của vụ đang thu hoạch (vụ gần nhất) và vào thời điểm rộ (tháng 2 đến tháng 4). Sau khi hái lựa lấy những hạt điều có hình dạng cân đối, kích cỡ trung bình (112 - 125 hạt/kg) cho qua tuyển nổi trong dung dịch muối ăn 10% (hoặc dung dịch đường 15%), loại bỏ các hạt nổi, vớt các hạt chìm (có trọng lượng riêng từ 1.025 - 1.05) rửa sạch lại bằng nước lã rồi đem phơi nắng ít nhất là 16 giờ tới vài ngày rồi đem tồn trữ ở nơi thoáng mát để sử dụng. Thời gian tồn trữ có ảnh hưởng rất lớn tới chất lượng của hạt điều. Khảo sát sức nẩy mầm của hạt điều qua thời gian tồn trữ (Rao V.N. Madhava, Rao I.K Sambashiva, Hassan M.Vazir 1957 trong công trình "Studies on seed viability in cashew") cho thấy nếu tồn trự hạt điều giống trong bao bì thùng thiết có nắp đậy kín, tỷ lệ nẩy mầm của hạt đạt kết quả tốt nhất 80 - 100% trong phạm vi 8 tháng kể từ lúc thu hái, sau đó sẽ giảm dần và mất hoàn toàn sức nẩy mầm (tỷ lệ mầm 0%) sau 14 tháng. Còn tồn trữ hạt điều giống trong bao cói (hoặc rơm lúa) thì chỉ sau 11 tháng hạt đã mất hoàn toàn sức nẩy mầm. Dùng hạt điều giống có trọng lượng riêng lớn có lợi là hạt nẩy mầm nhanh hơ, tỷ lệ hạt nẩy mầm cao hơn, cây con sinh trưởng mạnh hơn, cho năng suất thu hoạch cao, tỷ lệ nhân trong hạt cao hơn (Turner D.J. 1956; Rao Madhava V.N. el al. 1957; Auckland A.K. 1961; Northwood 1967). Thời gian nẩy mầm của hạt giống còn chịu ảnh hưởng của nhiệt độ, độ ẩm và độ vùi sâu của hạt trong đất, thường khoảng 15 tới 25 ngày. Ở nhiệt độ 35 độ C tốc độ nảy mầm nhanh (8 ngày) và nhanh vừa ở 25 - 30 độ C (11 - 12 ngày) (Rocchetti G. và Panerai, 1968).
Tóm lại:
- Hạt điều giống chỉ thu hái từ cây điều mẹ đã tuyển chọn ngay trong vụ thu hoạch (vụ gần nhất).
- Thời điểm thu hái là lúc cây cho thu hoạch rộ (tháng 2 - 4).
- Chỉ chọn các loại hạt có kích cỡ trung bình (112 - 125 hạt/kg) có trọng lượng riêng lớn hơn 1.0 (1.025 - 1.05).
- Phơi khô hạt ngoài nắng trong một vài ngày trước khi đem tồn trữ ở nơi thoáng, mát (tốt nhất dùng thùng thiếc có nắp đậy kín tồn trữ ở nơi thoáng mát).
- Chỉ nên sử dụng hạt điều tồn trữ lâu nhất là 8 tháng kể từ lúc thu hái.
Khi gieo hạt điều giống
Ngoài yếu tố phẩm chất của hạt giống, khi gieo hạt điều trực tiếp ra vườn (hoặc vào bầu) các yếu tố về độ ẩm, nhiệt độ và vị trí của hạt nằm trong đất có ảnh hưởng rõ rệt tới tỷ lệ nẩy mầm, thời gian nẩy mầm và sức khỏe của cây con. Người ta đã khảo sát 5 vị trí và ở 5 độ sâu từ 2 tới 10cm của hạt nằm trong đất cho thấy khi hạt nằm ở vị trí cuống hạt hướng thẳng lên trên và nghiêng một góc 45 độ (phần eo cong của hạt nằm hơi úp xuống) và ở độ sâu từ 2 tới 6cm cho kết quả tốt nhất cả về tỷ lệ % nẩy mầm cao, thời gian nẩy mầm ngắn và cây con có hình dáng đẹp (không bị cong quẹo). Ở vị trí này còn có lợi khi cây con trồi lên khỏi mặt đất chỉ có 5% lá mầm bị phơi ra ngoài trời, do đó bảo vệ được các lá mầm (hoạt động như là những lá đầu tiên của cây con) khỏi bị thú vật (chim, loài gậm nhấm, khỉ) phá hoại (Bhuhanga Rao C. et al., 1962; Ascenso J. et al., 1971).
Hạt điều giống trước khi đem gieo được ngâm vào nước lã 12 - 48 giờ sau đó ngâm vào dung dịch 1% sunfat đồng trong 10 - 15 phút rồi rửa bằng nước vôi và cuối cùng rửa lại hạt sạch bằng nước lã. Cách xử lý này vừa hỗ trợ nẩy mầm của hạt vừa có tác dụng diệt các bào tử nấm gây bệnh cho cây con sau này. Hạt được gieo ra đồng vào thời điểm bắt đầu mùa mưa để bảo đảm cho các cây con khi bước vào mùa khô liền kề vẫn tiếp tục sinh trưởng tốt nhờ đã có bộ rễ tốt hút được dự trữ trong đất. Có thể gieo 2 - 4 hạt vào 1 hố đã chuẩn bị trước (xem ở phần kỹ thuật canh tác điều), khoảng cách giữa 2 hạt là 20 - 30cm. Nếu gieo 3 hạt thì mỗi hạt đặt ở 1 đỉnh của 1 tam giác có cạnh 20 - 30cm. Còn khi gieo 4 hạt thì mỗi hạt được đặt ở 1 góc của hình vuông có cạnh là 20 - 30cm.
Số hạt gieo vào 1 hố nhiều như vậy là để dự phòng có hạt không nẩy mầm và sau 1 năm trồng sẽ tỉa bớt chỉ để lại 1 cây tốt nhất.
Tóm lại, khi gieo hạt điều giống trực tiếp ra vườn trồng cần:
- Xử lý hạt trước khi gieo: ngâm hạt trong nước 12 - 48 giờ sau đó cho vào dung dịch sunfat đồng 1% rồi đem rửa nước vôi và rửa sạch bằng nước lã.
- Đặt hạt nằm trong đất đúng vị trí cuống hạt hướng lên trên và nghiêng một góc 45 độ, phần eo cong của hạt nằm hơi úp xuống. Độ sâu của hạt nằm trong đất là 2 - 3cm.
- Gieo 3 - 4 hạt vào 1 hố. Ở thời kỳ mới mọc cần giữ cho cây không bị ánh nắng mặt trời rọi thẳng vào, sau 1 năm tỉa bớt chỉ để lại 1 cây tốt nhất trong một hố.
Gieo trực tiếp ra vườn có lợi là tốn ít nhân công, cây con phát triển tốt nhưng có nhược điểm tốn hạt điều giống và chất lượng cây con khó đồng đều. Để khắc phục những hạn chế này người ta gieo hạt vào bầu để tạo cây con đủ chất lượng mới đem ra trồng ở ngoài đồng.
Các bước công việc:
- Bước 1: Tạo lập một vườn ươm (qui mô tùy thuộc lượng cây giống cần), ở gần nơi trồng nhất, chọn vị trí có ánh nắng mặt trời, tránh nơi trong bóng râm).
Hạt sau khi đã được xử lí (như trong gieo trực tiếp ra đồng) cho vào bao cói tưới nước cho ẩm, ủ tiếp trong 48 giờ nữa để cho hạt mau nẩy mầm. Chọn những hạt nảy mầm sớm đem giao vào bầu, loại bỏ hạt không nẩy mầm hoặc nẩy mầm quá chậm. Mỗi hạt mầm được trồng vào 1 bầu.
- Bước 2: Bầu có thể được làm bằng lá cọ, lá chuối, tre,...đan lại hoặc bằng chất dẻo. Hiện nay dùng chất dẻo để làm bầu là phổ biến. Kích thước của túi bầu thường có đường kính là 15cm, cao 25 - 30cm (cũng có khi đường kính 35cm x 53cm), chung quanh túi bầu đục khoảng 40 lỗ phân bố đều đặn từ trên miệng đến đáy túi để thoát nước (hoặc cắt góc ở đáy bầu).
- Bước 3: Đất đổ vào ruột bầu gồm 1 phần lớp đất mặt tại khu vực trồng, 1 phần đất cát sông (tuyệt đối không dùng đất cát mặn) và 1 phần phân chuồng hoai và cứ mỗi kg đất cho vào bầu được trộn thêm 3g phân lân.
- Bước 4: Gieo hạt vào bầu sau cho vị trí cuống hạt hướng lên trên và nghiêng một góc 45 độ (eo hạt hướng xuống dưới), và ở độ sâu vừa phải 1 - 2cm. Sau khi gieo hạt nên tưới nước mỗi ngày 2 lần sáng và chiều để giữ cho đất trong bầu luôn luôn ẩm. Đặt bầu vào trong bóng râm hoặc che không cho ánh nắng chiếu trực tiếp vào bầu. Ngoài tưới nước cần chú ý nhặt hết cỏ dại mọc trên mặt bầu.
- Bước 5: Trong vòng 1 tháng tuổi khi cây con đạt độ cao 15 - 25cm, hoặc ở bất kỳ độ cao nào trước khi rễ cọc non đụng tới đáy bầu, phải bắt đầu chuyển cây non đi trồng ngoài đồng. Khi trồng phải rạch túi bầu cẩn thận để không làm hư hỏng rễ cây. Thường trồng 2 cây vào 1 hố, tháng đầu tiên nếu có điều kiện sẵn nước nên tưới thường xuyên 2 ngày 1 lần để cây mọc nhanh, khi cây cao khoảng 0.7m tỉa bớt cây xấu để lại 1 cây tốt nhất.
Phương pháp gieo vào túi bầu rất thích hợp cho việc trồng trên những diện tích lớn và chủ động được về thời vụ trồng.
Cây tạo ra từ nhân giống hữu tính (trồng từ hạt) mang đặc tính di truyền của cả cây bố và cây mẹ rất phức tạp không đồng nhất. Các hạt giống dù được thu hoạch trên cùng 1 cây nhưng không thể biết được hạt nào được thụ phấn từ cây bố tốt, hạt nào được thụ phấn từ cây bố xấu do đó khi các cây con tạo ra chỉ có một số lượng nhỏ các cây có phẩm chất đạt kết quả, còn lại một số lớn các cây sẽ có những đặc tính dị đồng. Có thể khắc phục nhược điểm này bằng cách chọn những cây nào đã sao chép lại tốt nhất những cây nào đã sao chép lại tốt nhất những phẩm chất của cây mẹ (qua số liệu thống kê liên tục một số năm của mỗi cây và kiểm tra lại ở đời sau) cho tự thụ phấn để thiết lập một dòng thuần.Vườn những cây dòng thuần này sẽ là nguồn chủ yếu cung cấp hạt giống cho việc trồng các vườn điều mới. Như vậy để thiết lập một vườn ươm hạt lai (Clona seel garden) đòi hỏi nhiều thời gian và mất nhiều công sức (Argles G.K, 1969; Paiz R. Guillen, 1975), con đường nhanh nhất để có ngay số lượng cây đã sao chép trung thành những đặc tính ưu việt của cây mẹ là con đường nhân giống vô tính.
Nguồn tham khảo:
- Phạm Đình Thanh, Hạt điều - Sản xuất và chế biến, 2003;
- Argles G.K, 1969; Paiz R. Guillen, 1975;
- Central plantation crops research Institute, Package of Practices for Cashew, 12/1982.
Xem thêm:
Chăm sóc cây điều: làm cỏ, tỉa cành, tạo tán, tưới tiêu nước, bón phân, cải tạo vườn già cỗi
Thu hoạch, sơ chế, chế biến hạt điều và quả điều
Nhân giống điều bằng phương pháp vô tính - Chiết cành, ghép cành
Bệnh hại điều - Thối cụm hoa, thán thư, thối cổ rễ, váng hồng, đốm lá, móc bồ hóng
Trồng cây điều: chuẩn bị đất, khoảng cách trồng, đào hố trồng cây và trồng xen
